Zelfkennis en de geestelijke weg

Het kan van betekenis zijn om te beseffen dat er een verschil is tussen persoonlijke en geestelijke ontwikkeling. Er zijn gelukkig heel veel mensen tegenwoordig die spiritueel bewust zijn. Op zich is dat een zegen. En er zijn mensen die spiritueel intelligent zijn, die kunnen bijvoorbeeld helder zien of horen, makkelijk geestelijke kennis opnemen en die weer doorgeven, ze hebben vermogens om lichamelijke problemen te lezen, ze kunnen je readen, ze zijn geestelijk leraar, of ze zijn gewoon wijs. Maar dat betekent niet per se dat deze mensen op persoonlijk gebied volwassen zijn. Het ‘ken u zelve’ is een ander paradigma dan geestelijke intelligentie.

Mijn hele leven ben ik werkzaam geweest in het spirituele werkveld en heb via de harde weg moeten leren dat mensen die hoog in de geestelijke boom kunnen vertoeven op persoonlijk vlak onvolwassen kunnen zijn. Het uitleven van driftmatigheden, handelen vanuit angst voor gezichtsverlies, onbewustheid, arrogantie, narcisme of gebrek aan sociale vaardigheden komen weldegelijk voor bij geestelijk ontwikkelde mensen.
Ik heb dit inzicht, dat door Ken Wilber op een buitengewoon inzichtelijke manier is uitgewerkt, via nogal wat blauwe plekken me eigen moeten maken. Mijn behoefte aan geestelijke ontwikkeling was dusdanig dat ik nogal snel van alles ging projecteren in mensen met geestelijke vermogens. Ik dichtte hun al snel een zekere volmaaktheid toe. Maar projecties zijn niet de realiteit. Ze zeggen meer iets over de innerlijke realiteit van iemand die projecteert, in dit geval over mij.

In dit kader is het zinvol om aan te geven wat projectie is. Inzicht in projectie of overdracht is namelijk essentieel voor een volwassen persoonlijke en spirituele ontwikkeling. Projecties zijn gevoelens en denkbeelden die we buiten onszelf plaatsen, maar die in essentie van onszelf zijn. Als we projecteren dan leggen we zaken die onbewust in onze psyche leven als een vernis op het leven zelf. We herkennen de projecties over het algemeen niet als onze eigen psychische dynamiek maar leggen ze op de mensen en de wereld om ons heen. We kijken naar het leven vanuit een persoonlijk filter. Je kunt gerust stellen dat we dat allemaal in meer of mindere mate doen. Het is op zich een natuurlijk fenomeen. Hoe onbewuster we zijn over onszelf hoe meer we geneigd zijn tot overdracht, tot projectie.
 
Een voorbeeld van projectie is dat ik angst kan hebben voor onbekende zaken. Vanuit die angst kan ik geneigd zijn om mensen uit een andere cultuur a priori slechte eigenschappen toe te kennen zodat ik ze op afstand kan houden. Mijn angst projecteer ik dan op het onbekende buiten mij. De bedreiging wordt een realiteit voor mij terwijl die niet gebaseerd is op feitelijkheid. Als ik mijzelf de vraag zou stellen ‘is deze kijk op bijvoorbeeld donkere mensen echt waar?’, dan zou het antwoord zijn ‘nee, natuurlijk niet!’. Projectie laat zich redelijk snel lek prikken als je de vraag stelt: is wat ik denk of meen waar te nemen feitelijk waar?

Geestelijke volwassenheid kenmerkt zich onder andere doordat we geen emotionele lading meer leggen vanuit onszelf op anderen, dan wel op het leven zelf. We zijn dan in essentie vrij. Het leven kan zich in al zijn vormen aan ons aanbieden zonder dat we daarmee emotioneel aan de haal gaan. Als we niet projecteren, of onze projecties tenminste kennen, kunnen we de ander waarnemen in zijn natuurlijke staat – welke dat ook moge zijn.

Ik leefde dus in de projectie dat iemand met geestelijke vermogens ook meteen een goed, liefdevol en volwassen mens is. Nogal naïef. Ik was dus ook een ideale leerling, weinig kritisch, gemotiveerd, toegenegen, geneigd tot bewondering en voeg daar nog maar een snufje symbiose aan toe. Hoe heerlijk voor een leraar of lerares die voeding krijgt uit zo’n projectie. Je noemt dat dan een tegenprojectie als de leraar in de bewondering van zijn leerlingen groeit en zich als de alles-ziener en alles-weter gaat gedragen. Wederkerigheid, openheid en zelfkritiek kunnen dan al snel geofferd worden ten behoeve van vaste rolpatronen en dominantie. Waarheidsvinding gaat op de schroothoop en schending kan dan makkelijk plaats vinden. Wat de leraar vindt of ziet is a priori boven alle twijfel verheven.

Dit onderscheid tussen zelfkennis en geestelijk inzicht kan ook zicht bieden op wat wordt bedoeld met het begrip ‘spiritual bypass’. Dit concept gaat over het proces waarbij we onze pijn, trauma’s en schaduw niet willen ervaren en waarin we ons gaan toeleggen op een geestelijke weg die ons helpt om daaraan voorbij te gaan (en die zijn er legio). We weten ergens wel dat er iets niet op orde is in onze psyche, maar we willen dat oplossen via geestelijke inzichten of meditatie. We willen wel inzicht verkrijgen, als we er maar niet voor in de spiegel hoeven kijken.

In het niet eens zo heel verre verleden was de mogelijkheid groter dat we in de valkuil van een spirituele bypass konden stappen, omdat psychologische hulp niet zo ruim voorhanden was als nu. Sinds enkele decennia is de acceptatie om psychische hulp te zoeken veel groter dan in mijn jeugd. Toen was het al gauw een stigma als je een psycholoog consulteerde ‘oh, joh, weet je dat hij bij een psycholoog loopt, erg hè?’.

Het is een zegen dat dit nu anders is dan toen en dat we op veel verschillende manieren aan onze levensvragen, zelfinzicht en geestelijke ontwikkeling kunnen werken. De wereld heeft het ook hard nodig dat we liefdevol met elkaar omgaan, elkaar bijstaan en met elkaar toegroeien naar ware volwassenheid.

Als je meer over dit onderwerp wilt lezen in een bredere context, ga dan naar de weerslag van een soefidienst over De geestelijke gemeenschap.

Zie Ken Wilber voor zijn ontwikkelingsschema van spirituele en persoonlijke groei: (329) The Leading Edge Of The Unknown In The Human Being: Ken Wilber - YouTube